Mimar Kemaleddin Bey

Bahriye miralaylarından Ali Bey ve Sadberk Hanım’ın tek çocuğu olan Mimar Kemaleddin, 1870 yılında İstanbul Acıbadem’de iki katlı ahşap bir evde doğmuş ve kendisine Ahmed Kemaleddin adı verilmiştir.  1876 yılında İbrahim Ağa  Çayırı’ndaki “İbrahim Ağa İptidai Mektebi”ne başlamış; 1881’de babasının Giritli Ferik Hüseyin Paşa’ya katip olarak atanması üzerine ailesiyle birlikte Girit’e gitmiş, “Suda Tersanesi”nde subay çocukları için açılmış özel bir okulda okumuştur. Burada Fransızca ve Arapça da öğrenen Kemaleddin Bey 1882’de aile İstanbul’a dönünce Şehzâdebaşı’nda yeni açılan “Şems-ül Maarif”e (Nümune-i Terakki) kaydolmuştur. Doktor Rıza, Münif, Menemenlizâde Tahir, Halep Valisi Celâl Beyler ile dönemin tanınmış matematikçilerinden Mehmet Nadir ve astronom Hüseyin Efendiler Kemaleddin Bey’in Hocaları olmuştur.

Kemaleddin Bey, 1887 yılında “Hendese-i Mülkiye”de (günümüzde İ.T.Ü.) ikinci sınıftan eğitime başlamış, mühendislik derslerinden ziyade, Prof. Jachmund’un  mimari derslerine ilgi duymuştur. 21 Mayıs 1888’de Sanayi madalyası alan Kemaleddin Bey 1891’de Hendese-i Mülkiye’den mezun olmuş, 28 Mayıs 1891’de 1000 kuruş maaşla, Prof. Jachmund’a yardımcı olmak üzere Hendese-i Mülkiye Fenn-i Mimari muallimliğine atanmıştır. Kemaleddin Bey, aynı yıl yaz tatilinde, bilgi ve görgüsünü arttırmak üzere Budapeşte ve Viyana’ya gönderilmiş; dönüşünde mimari ve inşaat muvazenet-i tersimiye muallim muavinlikleriyle, usul ve umumiye-i inşaat ve fotoğraf muallimliklerini üstlenmiştir.  Bu yıllarda Kemaleddin Bey’in özel mimari bürosu da olmuş ilk eserlerini burada tasarlamaya başlamıştır.

 Padişahın buyruğu ile 1895 yılında eğitim için dört yıllığına Almanya’nın Berlin kentindeki “Charlottenburg Tekhnische Hochschule”  teknik okuluna gönderilen Kemaleddin Bey, günümüzde “Berlin Teknik Üniversitesi” adını taşıyan bu okulda iki yıl mimarlık eğitimi görmüş, iki buçuk yıl da Berlin’deki mimarlık bürolarında çalışmıştır. Kemaleddin Bey 1899’da İstanbul’a dönüşünde “Hendese-i Mülkiye”deki görevine başlamış, hocası Jachmund’un Türkiye’den ayrılmasıyla onun mimarlıkla ilgili derslerini üstlenmiştir. 

Harbiye Nezâreti Ebniye-i Askeriye mimarlığına atanan Mimar Kemaleddin Bey aynı tarihlerde Şehremaneti Meclis Reisi Halil Bey’in kızı Behire Hanım ile evlenmiş, 1901 yılında ilk çocuğu Mehlika, dört yıl sonra ikinci çocuğu Sinan doğmuştur. Sinan da mimar olarak yetiştirilmiştir.  Kemaleddin Bey 1908 yılında Osmanlı Mimar ve Mühendis Cemiyetini kurmak için görüşmelerde bulunmak üzere Tanin Gazetesi’ne çağrı ilanı verir ve aynı yıl kurulan cemiyetin yönetim kurulunda kâtip olarak görev alır. 1909’da Evkaf-ı Hümâyûn Nezâreti Sermimarlığına, İnşâat ve Tamirat İdaresi Müdiriyetine getirilir.

1911’de Kemaleddin Bey’in Sanayi-i Nefise Mektebindeki derslerine son verilirken, bu arada aynı yıl Mühendis Mektebi “Fenn-i Mimârî ve Demir İnşaât” dersleri muallimliklerine tayin edilir. 1914 yılında ise Evkâf’daki memuriyeti devam etmek üzere, Şehremaneti Müşavirliği’ne atanır. 

Hürriyet ve İtilâfçılardan Vasfi Hoca’nın nezâreti sırasında 1919’da Evkâf Nezâretindeki görevinden alınan Kemaleddin Bey yeniden özel büro açar ve ikinci kez kurulan Osmanlı Mimâr ve Mühendis Cemiyeti’nin yönetim kurulunda görev alır. Kondüktör Mektebinde “Fenn-i Mimârî” dersleri vermeye başlar. Kemaleddin Bey’in bu tarihlerdeki ünvanı Mühendis, Kondüktör, Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi Mimârî ve Demir İnşaât Muallimi’dir.  1922’de Kudüs Müftüsü Başkanlığı’ndaki Filistin Meclis-i Âlî-i Şer’i-i İslâmiye tarafından Mescid-i, Aksa’nın tamiri için davet alır ve kabul ederek gerekli çalışmaları yapar. Eserin tamiri konusundaki çalışmalarını Kudüs Müftüsü Başkanlığı’ndaki Meclis’e sunar. Mimar Kemaleddin Bey’in denetiminde yapının restorasyonu başlar. Restorasyon devam ederken kısa süreliğine İstanbul’a gelen Kemaleddin Bey, Çamlıca Kız Lisesi öğretmenlerinden Sabiha Hanım ile ikinci evliliğini yapacaktır.  Mescid-i Aksa tamiratının başında bulunduğu için 1924 yılında Evkâf’taki görevinden ayrılan Kemaleddin Bey’in aynı yıl Kudüs’te ikinci oğlu Kasım dünyaya gelir, ancak sadece bir hafta yaşar. (Kemaleddin Bey ilk iki oğluna çok değer verdiği iki mimarın Sinan ve Kasım’ın isimlerini vermiştir. ) 1925 yılında İngiliz Mimârlar Kraliyet Enstitüsü (RIBA) Muhabir Şeref Üyesi seçilen Kemaleddin Bey Ankara’ya çağrılarak Evkâf Müdüriyeti Umumiyesi İnşaât ve Tamirat Müdüriyeti’ne tayin olur.

1926’da Kemaleddin Bey’in dördüncü çocuğu İlhan (Mimâroğlu) doğar, aynı yıl Maarif Vekâletince kurulan Sanayi-i Nefise Encümeni Başkanlığı’na atanır. Bu yıllar Ankara’nın başkent olarak imar yıllarıdır. Mimar Kemaleddin Bey de Ankara’yı yapımını gerçekleştirdiği bir çok bina ile süsleyerek başkentteki imar hareketine katkıda bulunmuş, günümüzde Gazi Üniversitesi Rektörlük Binası olarak kullanılan Gazi İlköğretim Muallim Mektebi (1926-1930) ise onun son eseri olmuştur.

Mimar Kemaleddin Bey 13 Temmuz 1927 tarihinde  inşaatı devam eden Ankara Vakıf Oteli şantiyesinin konut olarak kullandığı kısmında beyin kanaması geçirerek vefat eder. Vefatından neredeyse bir ay sonra 8 Ağustos 1927 günü son eseri olan Gazi İlköğretim Muallim Mektebi’nin temeli atılacaktır.

Ailesinin isteği ile İstanbul’a nakledilen cenazesi Karacaahmet Mezarlığında Nuhkuyusu yakınlarına gömülmüş, daha sonra yol geçmesi nedeniyle mezarı Fazıl Ayanoğlu tarafından Bayezid Câmii haziresine taşınmıştır. 2007 yılında bu mezara Can Çinici ve Zeynep Mennan tarafından hazırlanan özgün tasarımla anıt mezar özelliği kazandırılmıştır.

Cami, türbe, konak, apartman, eğitim binaları, gar, hamam, han gibi farklı türdeki yapılarını Türk Mimarisinin çizgileriyle değerlendiren Kemaleddin Bey 1. Milli Mimarlık Döneminin önde gelen mimarlarındandır. 20. y.y.’ın başlarında ağırlığı İstanbul’da olmak üzere çok sayıda binaya imzasını atan Mimar Kemaleddin Bey, eserleriyle hem Cumhuriyet Döneminde başkent  Ankara’nın şekillenmesinde hem de Türk Mimarlık Tarihinde önemli bir yere sahiptir.

Mimar Kemaleddin Eserleri

Tarihleri bilinen yapıları
Ahmed Cevad Paşa Türbesi, Fatih/İstanbul (1901)
Gazi Osman Paşa Türbesi, Fatih/İstanbul (1901- 1902)
Filibe Gar Binası (... - 1908)
Yeşilköy, Mecidiye Camisi (1909)
Fethiye Medresesi, Çarşamba /İstanbul (1909)
Beyoğlu – Kamer Hatun Camisi (1911)
Sultan V. Mehmed Reşad Türbesi, Eyüp (1911)
İkinci Vakıf Hanı, Sultan Hamam (1911)
Üçüncü Vakıf Hanı, Ağa Hamamı, Beyoğlu (1911)
Beşinci Vakıf Hanı, Şehzâdebaşı İstanbul (1911)
Eyüp Reşadiye Mektebi (1911)
İstanbul Gureba Hastanesi, Yenibahçe (1911)
Bostancı Kuloğlu Câmii (1911- 1913)
Bebek Camisi, (1911-1913)
Bakırköy, Kartaltepe, Amine Hatun Camisi (1913-1924)
Mahmud Şevket Paşa Türbesi, İstanbul Abide-i Hürriyet alanı (1913)
Edirne Gar Binası (1913- 1914)
Bostancı İbrahim Paşa Mekteb-i İbtidaisi (1913)
Medresetü'l-kuzat (bugünkü İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi) (1913)
İstanbul Göztepe Mekteb-i İbtidaisi (1915-1924)
Medine Dâr-ul ulûmu (1915- tamamlanamamıştır)
Dördüncü Vakıf Hanı, Bahçekapı İstanbul (1911)
Sultan III. Mustafa Mekteb-i İbtidaisi (1913)
Sultan Abdülhamid-i Evvel Medresesi (Medresetü'l-mütehassisin), İstanbul, (1915)
Birinci Vakıf Hanı, İstanbul Sultan Hamam (1911 - 1918)
Lâleli Harikzedegân Kat Evleri (1919-1922)
Ankara Vakıf Oteli (Ankara Palas) (1924)
Ankara Vakıf Evleri (yedi ev) (1927)
Devlet Demiryolları Genel Müdürlüğü (1927)
Ankara Gazi İlk Muallim Mektebi (1927-1930)
Ankara İkinci Vakıf Apartmanı (1925-27)

Tarihi kesin olarak bilinmeyen yapılar
Meşrutiyet öncesi
Galip Bey (Eski Berlin Sefiri) için iki köşk, Rumeli Hisarı Yüksekleri, İstanbul
Nişantaşı İsmail Paşa Konağı
Nişantaşı Halil Paşa Konağı
Ortaköy’de Enver Paşa Köşkü
Ahmed Ratib Paşa (Hicaz Valisi) Köşkü (şimdiki Çamlıca Kız Lisesi)
Haydarpaşa’da Muhacirin Misafirhanesi
1911 sonrası
Selânik Gar Binası (Balkan Savaşı nedeniyle tamamlanamamıştır)
Ali Rıza Paşa Türbesi
Hasan Hüsnü Paşa Türbesi
Vani Efendi Medresesi (Zeynep Sultan Câmii yanında) Şehzadebaşı Talebe Yurdu
Edirne İttihat ve Terakki Kulübü (Halkevi Binası) ve sıra çarşılar Uşak Meslek Okulu
Bandırma Hükûmet Konağı
Aydın Evkaf Müdürlüğü

1925 Ağustos sonrası
Ankara Yenişehir’de Mektep
Ankara Mimar Kemâleddin Okulu
Ankara’da Belvü Palas
Ankara’da Amerikan Sefareti

Kaynakça

Ali, M., “Merhum Mimar Kemalettin’in Tercüme-i Haline Dair”, İkdam, istanbul: 21 Temmuz 1927, 3.s. 
“Büyük Mimari Üstadımız Öldü”, Hayat, 2.C., 34.Sayı, Ankara: 21 Temmuz 1927, 9-11.s.
Altunya, N., “Gazi Eğitim Enstitüsü” Gazi Üniversitesi 80. Yıl Armağanı, Ankara,2006
Çetintaş, S., “Mimar Kemalettin Mesleği ve Sanat Ülküsü” Güzel Sanatlar, 5. Sayı, İstanbul 1944, 160-173.s. 
Eldem, S.H., “50 Yıllık Cumhuriyet Mimarlığı”, Akademi, 8. Sayı, İstanbul, 1974, 8-70.s. “Elim Bir Ziya”, Hakimiyet-i Milliye, Ankara: 14 Temmuz 1927, 1.s. 
Emin (Yurdakul), M., “Mimar Kemaleddin Öldü”, Hayat, 2.C., 34.Sayı, Ankara: 21 Temmuz 1927, 141-142.s. 
Ergin, O.Nuri, Mecelle-i Umur-ı Belediyye, 1.C.
Ergin, O.Nuri, Türkiye Maarif Tarihi, 5. Cilt, İstanbul, 1943 
Ertekin, H., “Kemalettin Bey’i Anarken”, Mimarlık, 181.Sayı, Ankara, 1982/7, 10-12.s. 
Eyice, S., “XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klâsik Üslûbu” Sanat Tarihi Yıllığı, 9-10.Sayı, İstanbul 1981, 163-189.s. 
Mesih, M., “Mimar Kemalettin Merhumun Tercüme-i Hali”, Milli Mecmua, 4.C., 91.S., İstanbul: Ağustos 1927, 1475-1476.s. 
“Mimâr Kemâleddin’in Tercüme-i Hali”, Milli Mecmûa, 8.C.,No.:90, 15 Temmuz 1927
“Mimar Kemalettin Bey”, Milli Nevsâl, Birinci Sene, 1330(1913), 379-380.s. 
“Mimar Kemalettin Bey Merhumun Tercüme-i Hali”, Hakimiyet-i Milliye, Ankara: 16 Temmuz 1927, 3.s.
Mimar Kemalettin’in Yazdıkları, Derleyenler: İlhan Tekeli, Selim İlkin, Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı Yay., Ankara, 1997
Nigizberk, M.N., “Mimar Kemalettin ve Eserleri”, Mimar, 3.C., no.1, İstanbul, 1933, 21.s.
Sayar, Z.; Söylemezoğlu, K.; Ünsal, B.; Gorbon, R.; Meltem, N.; Sonad, S., “Mimarlığımız 1923-1950”, Mimarlık, 2.Sayı, Ankara, 1973, 19-62.s.
Sicil-i Ahvâl Defteri, Nu.79, 25.s.
Söylemezoğlu, H.K., “Mimar Kemalettin ve IV. Vakıf Hanı (Ölümünün 50. Yılı Münasebetiyle)”, Arkitekt, 369.Sayı, İstanbul, 1978, 17-22.s.
Sözen, M.; Tapan, M., 50 Yılın Türk Mimarisi, İstanbul, 1973
Sözen, M., Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı, Ankara, 1984
Yavuz, Y., “İkinci Meşrutiyet Döneminde Ulusal Mimari Üzerindeki Batı Etkileri(1908-1919)” ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 2.C., 1.S., Ankara, 1976, 9-34.s. 
Yavuz, Y.,”Türkiye’de Çok Katlı Sosyal Konuta İlk Örnek, İstanbul – Laleli’de Harikzedegân Katevleri”, Çevre, 4.S., İstanbul, 1979, 80-84.s.
Yavuz, Y., “Mimar Kemalettin Bey(1870-1927)” ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 7.C., 1.S., Ankara, 1981, 53-76.s.
Yavuz, Y., “Mimar Kemalettin’in Salah-ad-din Eyyubi Türbesi Tasarımı” ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 3.C., 1.S., 5-15.s.
Yavuz, Y., Mimar Kemalettin ve Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi, Ankara, 1981
Yavuz, Y., “Mimar Kemalettin ve 1. Ulusal Mimarlık Dönemi”, Yeni Boyut, 1/79.S., Ankara, 1982, 28-32.s.
Yılmazyiğit, K.B., “Devlet Demiryolları, Ulusal Mimarlık Akımı ve İkinci İşletme Başmüdürlük Binası”, Demiryol, 684.S., Ankara, 1983, 22-24.s.
Yücel, E., “20.Asırda Klasik Türk Mimarisi Üzerine Eğilmiş Mimarlarımız: Mimar Kemalettin Bey (1869-1927)”, Bizim Anadolu Gazetesi, İstanbul, 2.10.1971, 6-7.s.
Yücel, E.,”Mimar Kemalettin ve Mimar Vedat Beylerin Üslûbunu Sürdüren Restoratör Mimarlar”, Birinci Milli Türkoloji Kongresi, İstanbul, 1980, 467-481.s.